A-TÜRKÇENİN SES ÖZELLİKLERİ
· Türkçe sondan eklemeli bir dildir.
· Türkçede aynı iki ünsüz kökte yan yana bulunmaz.
o Kuvvet, millet, hürriyet vb.
· Türkçede iki ünlü yan yana bulunmaz.
o Şair, şiir, saat vb.
· Türkçede uzun ünlü yoktur.
o Hikâye, milli vb.
· Türkçe kelimeler” b,c,d,g” harfleriyle bitmez.
o Dialog, Habib, ad vb.
· Türkçe kelimelerde “j” harfi bulunmaz.
o Jale, müjde, garaj vb.
· Türkçe kelimelerde ilk hece dışında kökte “o” ünsüzü bulunmaz.
o Horoz, koro, radyo vb.
· Türkçe kelimeler “c,f,h,j,l,m,n,r,z” harfleri ile başlamaz.
o Ramazan, limon, can vb.
· Türkçe kelimeler iki ünsüzle başlamaz.
o Tren, spor, grup vb.
· Dilimizdeki sesler, ünlüler (8 harf) ve ünsüzler (21 harf) olmak üzere iki grupta incelenir.
B-ÜNLÜLER
· Ağzımızdan çıkarken herhangi bir engele takılmadan çıkan seslerdir. Tek başına hece oluşturan bu sesler a,e,ı,i,u,ü,o,ö dür. Ünlüleri şu şekilde sınıflandırabiliriz.
a-Dilin durumuna göre ünlüler: İnce Ünlüler (e,i,ü,ö) Kalın Ünlüler (a,ı,u,ü)
b-Dudağın durumuna göre ünlüler: Düz Ünlüler (a,e,ı,i), Yuvarlak Ünlüler (o,ö,ü,u)
c-Alt Çenenin durumuna göre ünlüler: Dar ünlüler (ı,i,u,ü), Geniş ünlüler (a,e,o,ö)
ÜNLÜLER İLE İLGİLİ SES OLAYLARI
a- Büyük Ünlü Uyumu
· Türkçe bir sözcükte kalın ünlülerden sonra kalın, ince ünlülerden sonra ince ünlülerin gelmesi kuralına büyük ünlü uyumu denir.
o “öğrenci” sözcüğü, bütün ünlüleri ince olduğu için kurala uyar,
o “kalem” sözcüğü “a” kalın “e” ince ünlü olduğundan kurala uymaz.
· Türkçe kelimeler genelde büyük ünlü uyumuna uyar. Büyük ünlü uyumuna uymayan kelimeler ya yabancı kelimelerdir ya da dilimize yabancı dillerden girmiş kelimelerdir.
o Kalem, kitap, telefon, mücadele…
· Türkçedeki ekler de büyük ünlü uyumuna uyar. Ancak bu uyumu bazen bozan ekler de vardır.
o Yazar-ken, akşam-ki, din-daş, akşam-leyin, mavi-mtırak, halam-gil, geli-yor
· Bu ekler bazen de büyük ünlü uyumunu bozmaz.
o Gelir-ken, evde-ki, arka-daş, gece-leyin, sarı-mtırak, teyzem-gil, koş-uyor
· Tek heceli sözcüklerde, bileşik sözcüklerde, özel isimlerde, yabancı kelimelerde ünlü uyumu aranmaz.
o Bir, cumartesi, Atatürk, televizyon
b- Küçük Ünlü Uyumu
· Bir sözcükte düz ünlüden sonra düz, yuvarlak ünlüden sonra düz - geniş veya dar - yuvarlak ünlülerin gelmesi kuralıdır. Özetle bu kurala göre; “a, ı, e, i” ünlüleri birbirinden sonra gelebilir. Düz ünlülerden sonra yuvarlak ünlüler gelemez. “o, ö, u, ü” ünlülerinden sonra ise “u, ü, a, e” gelebilir. “o,ö,ı,i” gelemez.
o “Öğrenci” bütün ünlüler düz olduğundan kurala uyar
o “Radyo” düz ünlüden sonra yuvarlak ünlü geldiği için bu kurala uymaz.
· Bir kelimede yuvarlak ünlüden sonra düz geniş ünlü gelmişse bu düz geniş ünlüden sonra düz dar ünlü gelmesi kurala uygundur.
o Bucağı, kucağı, ocağı…
c- Ünlü Düşmesi
· Sözcüğün kökünde bulunan bir ünlünün düşmesi olayıdır.
o “Yapraklar daha şimdiden sarardı.” cümlesinde sözcüğün aslı “sarı”dır; “-ar-” eki geldiğinde sözcüğün sonundaki “ı” düşmüştür.
· Ünlü düşmesinin en yaygın kullanımı ise “Hece düşmesi” adıyla anılan kuraldır. Buna göre, sözcüğün son hecesinde bulunan dar ünlüler, ünlüyle başlayan bir ek sözcüğe eklendiğinde düşer. Bu özellik bazı organ isimlerinde, Arapçadan dilimize geçen bazı sözcüklerde, bazı Türkçe fiillerde görülür.
o kayıp-ol- - kaybol-, alın-ı: aln-ı, burun-u: burn-u, şehir-i: şehr-i
· Türkçede ünlü ile biten kelimeden sonra ünlüyle başlayan bir kelimeyle birleştiğinde bu ünlülerden biri kaybolur. Buna ünlü aşınması denir.
o Cuma-ertesi: Cuma-rtesi, kahve-altı: kahvaltı…
d -Ünlü Daralması
· Sözcüklerin sonlarında bulunan geniş ünlüler (a, e) özellikle “-yor” ekinin darlaştırıcı özelliğinden dolayı daralarak, (ı, i, u, ü )dar ünlülerine dönüşür. Buna ünlü daralması denir.
o Ağla-yor – ağlı-yor, sakla-yor- saklı-yor
· Ancak tek heceli olan “de- , ye-” fiilleri, kendinden sonra gelen “y” sesinden dolayı darlaşabilir.
o Ye-yen- yi-yen, de-yen- di-yen
e -Ünlü Türemesi
· “-cık, -cik” eki alan bazı kelimelerde ünlü türemesi olduğu görülür.
o Az-cık – az-ı-cık, genç-cik- genc-e-cik, dar-cık- dar-a-cık
· Bazı pekiştirmeli sözcükler ünlü türeterek oluşur.
o Sağlam—sap-a-sağlam, gündüz: güp-e-gündüz
C-ÜNSÜZLER
· Ağzımızdan çıkarken bir engele takılan seslere ünsüz denir. Ünsüzler tek başlarına hece oluşturmazlar.
· Dilimizdeki ünsüzleri sert – yumuşak ve sürekli-süreksiz olmak üzere sınıflandırabiliriz.
· Sert ünsüzler: Ses telleri titreşmeden oluşan ünsüzlerdir “ç, f, t, h, s, k, p, ş”
· Yumuşak ünsüzler: Ses tellerinin titreşmesiyle oluşan ünsüzlerdir. “b,c,d,g,ğ,j,l,m,n,r,v,y,z”.
· Ünsüzler söylenirken ses yolu kapanıyorsa süreksiz, sürekli açık kalıyorsa sürekli ünsüzler adını alır. Bunu belirlemek için ünsüzün başına bir ünlü getirilir Sürekli ünsüzler “f,ğ,h,j,l,m,n,r,s,ş,v,y,z” ünsüzleridir. Süreksiz ünsüzler “b,c,ç,d,g,k,p,t” ünsüzleridir.
ÜNSÜZLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI
a- Ünsüz Benzeşmesi
- Bir sözcük sert bir ünsüzle bitiyor ve o sözcüğe ünsüzle başlayan bir ek geliyorsa, ekin başındaki ünsüz sertleşir. Buna ünsüz benzeşmesi denir. “f,s,t,k,ç,ş,h,p” sesleriyle biten kelimelerden sonra yine bu seslerle başlayan eklerin gelmesine ünsüz benzeşmesi denir.
o Seç-tir-,(seç-dir-), kat-ta(kat-da), kucak-ta (kucak-da)…
· Ekler sayılara geldiğinde de aynı durum geçerlidir. Sayının sesleri nasılsa ek de öyle olmalıdır.
o 3’te (3’de), 45’te (45’de)…
· Özel isimlerde de aynı kural geçerlidir.
o Atatürk’ten (Atatürk’den)
b- Ünsüz Yumuşaması
· İki ünlü arasında kalan sert ünsüzler yumuşar. Buna “ünsüz değişimi” de denir. Elbette bu özellik, ancak yukarıda da söylediğimiz sert ve yumuşak şekli bulunan seslerde geçerlidir. Bunlar “p, ç, t, k” sert sessizleridir.
- Ağaç---- ı : ağa-c-ı, kitap----ı : kita-b-ı, kaymak----ı : kayma-ğ-ı, senet—i :sene-d-i
· Bu kural bazı tek heceli kelimelerde, özel isimlerde ve yabancı kelimelerde geçerliliğini kaybeder.
- “İp, at, saç, kanıt, Ahmet, Zonguldak, Kıraç, Necip, cumhuriyet, hürriyet” kelimelerinden sonra ünlü harfin gelmesi ünsüz değişimine yol açmaz.
· Hangi sözcükte bu yumuşamanın olacağı hangisinde olmayacağı, belli bir kurala bağlanamaz. Hatta tek heceli sözcüklerin çoğunda olmazken, bazılarında olabilir. Bunu sözcüğün günlük kullanımlarını dikkate alarak anlayabiliriz.
· Bazı sözcüklerde ise ses iki ünlü arasında kalmamasına rağmen yumuşar.
o Yurt---u : yurdu, kurt—u :kurdu
c-Ünsüz Düşmesi
· Sözcüğün aslında bulunan ünsüzün, ek geldiğinde düşmesidir. Ünsüz düşmesi daha çok “–cık, cik,” ekini alan kelimelerde görülür.
o Minik—cik : mini-cik, ufak—cık: ufa-cık, sıcak—cık : sıca-cık,
· Bazı bileşik kelimelerde ünsüz düşmesi görülür.
o Ast-teğmen: asteğmen, rastgele: rasgele..
d-Ünsüz Türemesi
· Sözcüğün aslında olmadığı halde, ek geldiğinde ortaya çıkan seslerdir. Arapçadan dilimize geçen “his, af, zan” gibi sözcükler ek ya da yardımcı fiil aldıklarında, sonlarındaki sessizler çiftleşir. Burada aslında bir ses türemesinden çok sözcüğün Arapçadaki aslında bulunan şeklinin ortaya çıktığını söyleyebiliriz. Ancak sözcükler Türkçe kurallara göre incelendiğinden, bu, türeme olarak kabul edilmektedir.
o Zan—et- : zan-n-et- , his—et- : his-s-et-
e-Dudak Ünsüzlerinin Benzeşmesi (n-b çatışması)
· Türkçe kelimelerde “n” sesinden sonra “b” gelmez. “B” sesi “n” yi m ye dönüştürür.
o Anbar: ambar, çan-ber: çember, tenbel: tembel, çarşanba: Çarşamba
· Özel isimlerde ve yer isimlerinde bu kurala uyulmaz.
o İstanbul, onbaşı, binbaşı
f-Kaynaştırma Harfleri (Koruyucu Ünsüzler)
· Türkçe kurallara göre bir sözcükte iki ünlü yan yana gelmez. Araya kaynaştırma harfi girer. Türkçede dört tane kaynaştırma harfi vardır: “y, ş, s, n.” Bunların her birinin özel kullanım yerleri vardır.
· İki-ş-er, altı-ş-ar, Yemeğin su-y-u yok. Bu-n-u biliyoruz. hasta-y-dım,
g-Ulama
· Sessizle biten sözcükten sonra sesliyle başlayan bir sözcük gelirse, iki sözcük birbirine bağlanarak okunur. Buna ulama denir.
· Bakkaldan ekmek aldım.
