ANLAM YÖNÜNDEN CÜMLELER
· İşin, oluşun, hareketin, durumun, kılışın yüklemde nasıl anlatıldığına göre cümleler çeşitlere ayrılır.
· Cümlede anlatılan işin, oluşun, hareketin olup olmadığını veya sözü edilenin var olup olmadığını bildiren cümlelere “haber cümlesi” denir. Haber cümlelerinde yüklemler haber kipleriyle çekimlenir. Haber cümleleri zamanı belirtir.
· Bir isteği, dileği, emri, tasarıyı, şartı bildiren cümlelere de “dilek cümlesi” denir. Dilek cümlelerinde tasarlama anlamı vardır. Dilek cümleleri zaman belirtmez.
· Anlamları bakımından cümleleri şu şekillerde sınıflandırabiliriz.
1. Olumlu Cümle: Fiil cümlesinde işin, oluşun yapıldığını veya olduğunu; isim cümlesinde ise sözü edilen kavramın bulunduğunu, var olduğunu, bahsedilen şekilde olduğunu bildiren cümlelerdir.
Ø Bursa bu mevsimde soğuktur.(isim)
Ø Yarın daha erken gelmelisin(fiil).
2. Olumsuz Cümle: Fiil cümlesinde işin, oluşun yapılmadığını, yapılmayacağını veya olmadığını; isim cümlesinde ise sözü edilen kavramın bulunmadığını, var olmadığını, bahsedilen şekilde olmadığını bildiren cümlelerdir.
Ø Yarın daha erken gelmemelisin (fiil).
Ø Ateşle oyun olmaz.(fiil)
Ø Bursa bu mevsimde soğuk değildir.(isim)
· Fiil cümleleri, olumsuzluk ekiyle ve "ne.....ne" bağlacıyla; isim cümleleri de "yok, değil" kelimeleriyle, "ne....ne" bağlacıyla ve "-siz" olumsuzluk ekiyle kurulur.
Ø Sokakta ne araba ne de insan var.(isim)
Ø Ankara hem elektriksiz hem susuz.(isim)
· Bazı cümleler yapı bakımından olumsuz olduğu hâlde anlamca olumlu olabilir.
Ø Çocuklarını istemiyor değildi. (İstiyordu)
Ø Cezaya çarptırılanlar suçsuz değildiler. (Suçluydular)
Ø Yangından korkmayan yoktur.(herkes korkar)
Ø Beni sevindiren onun iyi haberlerini almaktan başka bir şey değildi. (almaktı)
· Soru eki, olumsuz çekimlenmiş bir fiille birlikte anlamca olumlu cümle; olumlu çekimlenmiş bir fiille birlikte anlamca olumsuz cümle yapabilir:
Ø Senin ne kadar zorluğa katlandığını bilmez miyim? (Bilirim)
Ø Anlattıklarına inanmaz olur muyum? (İnanırım)
Ø Sen çağırırsında o gelmez mi? (Gelir)
· Bazı cümleler yapıca olumlu olduğu halde anlamca olumsuz olabilirler.
Ø Ne aradı ne haber yolladı. (aramadı, haber yollamadı).
Ø Bu adama gel de inan. (inanma)
· Diğer cümle türleri de şunlardır ki bu cümleler ya olumlu ya da olumsuz olacaklardır.
3. Soru Cümlesi: İçinde soru anlamı bulunan; bir konuda bilgi edinmek, şüpheleri gidermek ve düşünceleri onaylatmak için kurulan cümlelere soru cümlesi denir.
· Cümlenin öğelerini bulmaya yönelik tüm soru kelimeleriyle soru cümleleri yapılabilir.
Ø Bunun ne olduğunu kim söyleyecek?( Özne)
Ø Babası çocuğa ne getirmiş? (nesne)
Ø Ankara'ya ne zaman yerleştiniz? (Zarf tüm.)
Ø Daha sonra nereye gidecekler? (Dolaylı t. )
· Cümlelerde soru anlamı soru sıfatları, soru zarfları, soru zamirleri, soru edatları, soru eki ve tonlama yoluyla sağlanır.
"mi" soru ekiyle: Soru eki sadece yüklemin değil, diğer öğelerin ve unsurların da sorusunu hazırlar.
Ø Son sözünüz bu mu anneciğim?
Ø Hiç mi anlatacak bir şeyin yok?
Ø Tarlamı bana zorla mı sattıracaksınız?
Ø Sular mı yandı, neden tunca benziyor mermer?
· Soru eki değişik anlamlar katabilir:
Ø Beni biraz dinler misiniz? (İstek, rica)
Ø Sessiz olabilir miyiz? (Uyarı)
· Yanıt gerektiren soruyu soranın cevap beklediği soru cümlelerine “gerçek soru” cümlesi; şekilce soru cümlesi olan, fakat yanıt gerektirmeyen soru cümlelerine “sözde soru” cümlesi denir.
o Bütün bunları ben mi söylemişim?(sözde sru).
o Bütün bunları kim söylemiş?(gerçek soru)
4. Ünlem Cümlesi: Sevgi, korku, şaşma, hayret, seslenme, coşkunluk, heyecan ve sitem ifade eden cümlelere ünlem cümlesi denir.
· Ünlem cümleleri, ünlemlerle, bazı sıfatlarla, emir kipiyle "ki" bağlacıyla, haykırmalarla ve ses tonuyla kurulur.
o Ee, yeter artık!
o Ah, ne yaptım!
· Ünlem ifade eden sözler her zaman cümle hâlinde değildir:
Ø Ey Türk Gençliği!
5. Dilek-istek cümlesi: yüklemi dilek kipleriyle çekimlenmiş cümlelere denir. Dilek cümlelerinde zaman ve kesinlik anlamı yoktur.
Ø Biraz daha ders çalışayım.
Bunların dışında ifade ettikleri anlamlara göre cümleleri şu şekillerde adlandırabiliriz.
Ø Senin ne kadar kısa saçların varmış. (küçümseme c.)
Ø Bayramlarda büyükleri ziyaret etmek çok iyi olur. ( öneri c.)
Ø Düşkünlere her zaman yardım etmelisin. (öğüt c.)
Ø Yaptıkların hiç etik değil. (eleştiri c.)
Ø Çalışmalarımı ileride daha güzelleştirmeyi düşünüyorum. (tasarı c.)
Ø Tut ki çok para kazandı, bunun bize ne faydası var. ( varsayım c.)
Ø Gelen annem olmalı. ( olasılık c.)