SIFATLAR (ÖNADLAR)
· Varlıkları çeşitli yönlerden niteleyen ya da belirten sözcüklere sıfat denir. Sıfatlar daima isimlerden önce gelir. İsim olmayan yerde sıfat da olmaz.
Ø Yeşil pencerenden bir gül at bana.
Ø Burada beş gün kalacağım.
· Sıfatlar görevleri yönünden ikiye ayrılır.
1. Niteleme Sıfatları:
· Varlıkların renklerini, biçimlerini, durumlarını gösteren sıfatlara denir.
· İsme “nasıl” sorusunu sorduğumuz zaman alacağımız cevap niteleme sıfatıdır.
Ø Kırmızı elma (renk) (Nasıl elma?)
Ø Uzun adam (biçim) (Nasıl adam?)
2. Belirtme sıfatları:
· Varlıkları çeşitli yönlerden belirten sıfatlardır. Belirtme sıfatları dört gruba ayrılır.
a. İşaret Sıfatları: Varlıkların yerlerini işaret yoluyla belirten sıfatlardır.
Ø Bu elbiseyi alalım.
Ø Şu ev satılıkmış.
Ø O çocuk mu dövdü seni?
Ø Beriki kadın bizim komşumuz.
Ø Öteki araba daha güzeldi.
· İşaret sıfatları çekim eki alırsa işaret zamiri olur. İşaret zamirleri ismin yerini işaret yoluyla tutar. İşaret sıfatları ise ismi işaret yoluyla belirtir.
Ø Şunu versene. (Şu kitap).
Ø Böylesini görmedim. (Böyle insan.)
b. Sayı Sıfatları: Varlıkların sayılarını, sıralarını, oranlarını, eşit bölünüşlerini, kısaca nicelik durumlarını belirten sıfatlardır.
· Beş gruba ayrılır.
1-Asıl Sayı Sıfatları: Varlıkların sayılarını kesin olarak belirten sıfatlardır:
Ø Yirmi öğrenci bu sınavdan geçti.
Ø Elli yumurta aldım
2-Sıra Sayı Sıfatları: Varlıkların sırasını belirten sıfatlardır:
Ø İkinci katta oturuyor.
Ø Beşinci daireye baktım
3-Üleştirme Sayı Sıfatları: Varlıkların eşit bölünüşünü gösteren sıfatlardır. Asıl sayı sıfatlarına “–er” eki getirilerek yapılır:
Ø Çocuklara beşer ceviz verdim.
Ø İkişer yıl hapis yattılar.
4-Kesir Sayı Sıfatları: Varlıkların eşit parçalarından bir bölümünü gösterir. Verilen iki sayıdan ilkine “–de” eki getirilerek yapılır:
Ø Dörtte bir ekmek yedim.
Ø Sınıfın beşte üçü zayıf aldı.
· Yarı, yarım, çeyrek, buçuk sözcükleri de kesir sayı sıfatıdır.
Ø Yarım ekmek, çeyrek döner.
5-Topluluk Sayı Sıfatı : Varlıkların sayılarını toplu olarak gösteren sıfatlardır. Asıl sayı sıfatlarına (i)z eki getirilerek yapılır:
Ø Otobüste beşiz bebek vardı.
Ø İkiz kardeşine çok benziyor.
c. Soru Sıfatları: Varlıkların yerlerini, sayılarını, durumlarını, soru yoluyla belirten sıfatlardır.
Ø Kaç senedir bu evde oturuyorsun?
Ø Hangi kitap daha faydalı olur?
Ø Nasıl bir kazak istiyorsun?
Ø Kaçıncı katta oturuyorsun?
· Soru sıfatının bulunduğu her cümlede soru anlamı olmayabilir.
Ø Onun hangi okulda okuduğunu biliyorum.
Ø Kaçıncı daireyi kiraladığını biliyorum.
d. Belgisiz Sıfat: İsimlerin nicelik (sayısal) yönüyle belirsizliklerini ifade eden sıfatlardır. Belgisiz sıfatlar isme sorulan “hangi” sorusuna cevap verir.
Ø Bazı binalar tamir edildi.
Ø Birtakım insanlar bunu kabul ettiler.
Ø Hiçbir evi beğenmedim.
Ø Bütün insanlar iyidir.
Ø Her konuda bilgi sahibidir.
Ø Bir gün beni anlayacaksın.
· “Bir” sözü “ bir tek” anlamında kullanılmışsa sayı sıfatı olur. “herhangi bir” anlamında kullanılırsa belgisiz sıfat olur.
Ø Filmi bir kişi izledi.(sayı s.)
Ø Bir gün ortadan kayboldu. (belgisiz s.)
Yapıları Bakımından Sıfatlar
1. Basit Sıfatlar: Yapım eki almamış kök hâlindeki sıfatlardır.
Ø Yeni ev ve kırmızı araba aldım.
2. Türemiş Sıfatlar: Yapım eki almış sıfatlardır.
Ø Desenli örtünün üzerinde tuzsuz yemek ve soğuk içecekler vardı.
3. Birleşik Sıfatlar: İki şekilde oluşabilir.
a) Kurallı Bileşik Sıfatlar:
· Sıfat tamlamasının sonuna “–li, -lik, -sız” ekleri getirilerek yapılır.
Ø Mavi elbise-li çocuk ve iki ay-lık bebeği kaçırdı.
Ø Beş kuruşsuz adam intihara kalkıştı.
· Bir sıfat tamlamasında isimle sıfatın yerleri değiştirilip sıfata üçüncü kişi iyelik eki “–i” getirilerek yapılır.
Ø büyük bahçe (bahçesi büyük ev)
Ø tatlı elma (elması tatlı ağaç)
Ø kırmızı başlık (başlığı kırmızı kız)
Ø yeni araba (arabası yeni adam)
· Bileşik sıfatlar bileşik sıfat tamlaması oluşturur
b) Anlamca Kaynaşmış Bileşik Sıfatlar: İki sözcüğün birleşip kaynaşmasından oluşan sıfatlardır.
Ø açıkgöz öğrenci, uyurgezer adam, mirasyedi genç, birkaç öğrenci, birçok insan, gelişigüzel davranış.
İsim tamlamaları da sıfat olabilir.
Ø Bal sarısı kazak, çimen yeşili boya, apartman kapıcısı Dursun
· Bir sıfat hâl eki almış bir isimle tümlenebilir. Buna tümlenmiş sıfat denir.
Ø Keyfine düşkün adam. Çocukları seven arkadaşım.
Sıfatlarda Pekiştirme
· Sıfatlardan önlerine bazı ek ve sözcükler getirilerek anlam yönünden güçlendirilmesi sonucu oluşan sıfatlara pekiştirilmiş sıfat denir. Sıfatlar aşağıdaki şekillerde pekiştirilir
· İkilemeler Yoluyla
Ø Uzun uzun kavaklar, güzel güzel çocuklar, elma elma yanaklar, saçma sapan sözler...
· İkilemelerin arasına “mi” soru edatı getirilerek
Ø İnce mi ince gömlek, sıcak mı sıcak hava, yeni mi yeni ev...
· Niteleme Sıfatlarının ilk ünlüsünden sonra “m,p,r, s” ünsüzlerinden uygun olanı getirilerek sıfatın başına eklenir.
Ø Bembeyaz gelinlik, yepyeni kitap, tertemiz ev, mosmor yüz.
· Pekiştirmelerde bazen ünlü türemesi de olabilir.
Ø Sapasağlam elma, gencecik elma, çepeçevre çit, yapayalnız insan...
Sıfatlarda Küçültme
· Sıfatlarda küçültme “–cik, -cek, -imsi, -imtrak” ekleriyle yapılır.
Ø Küçücük çocuk, azıcık para, ekşimsi elma, büyücek ev, genişçe salon,
· “-cik, -cek” ekleri bazı sıfatlara gelirken ünsüz düşmesi ya da ünlü türemesi olur.
Ø Küçük-cük (küçücük kutu) , büyük-cek (büyücek apartman) (ünsüz düş.)
Ø Dar-cık (daracık sokak) az-cık (azıcık yemek) (ünlü ünlü)
Sıfatlarda Derecelendirme
· Eşitlik: “Kadar, gibi” sözcükleriyle yapılır.
Ø Erzurum kadar soğuk şehir.
Ø Senin gibi güzel bir insan.
· Üstünlük: “Daha” zarfıyla yapılır.
Ø Kitaptakinden daha zor sorular.
Ø Yalnızlıktan daha güzel bir şey.
· En Üstünlük Derecesi: “En” zarfıyla yapılır.
· Aşırılık Derecesi: “Pek, çok, fazla, pek çok, pek fazla, gayet..” zarflarıyla yapılır.
Ø Pek fakir aile. Çok başarılı öğrenci. Fazla zor soru. Gayet güzel cevap.
Adlaşmış Sıfat
· Sıfatlar isimler gibi çekim eki almazlar. Alırlarsa isim görevi yaparlar. İsim görevinde olan bu sıfatlara “adlaşmış sıfat” denir. Adlaşmış sıfatlar genellikle niteleme sıfatlarıyla yapılırlar.
Ø İhtiyar kadın yalvarıyordu.(sıfat)
Ø İhtiyarı hastahaneye kaldırdılar.(adlaşmış sıf.)
Sıfat Tamlamaları
· Bir sıfatla bir isimden oluşan tamlamalara sıfat tamlaması denir. Sıfatlar her zaman bir isimden önce gelir ve ismi niteler ya da belirtir. Sıfat tamlamaları “sıfat ve isim”den oluşur.
Ø Yeşil gözleri beni derinden etkiledi.
Sıfat isim
· Bir sıfat birden fazla ismi niteleyebilir ya da belirtebilir.
Ø Eski elbiseler, ayakkabılar çöpe atıldı.
Sıfat isim isim
· Adlaşmış sıfatlar isim tamlaması sayılmaz.
Ø İyiler daima kazanır.
· Adlaşmış sıfatlar bir sıfat tarafından nitelendirildiğinde sıfat tamlaması oluştururlar.
Ø Hangi akıllı bugün yazılı olmadığını söyledi?
· İsimden önce gelmeyen sıfatlar sıfat tamlaması kurmaz.
Ø Evimizin odası bir hayli genişti.
