Sfl Edebiyat
  Cümlenin Yapısı
 

 YAPI BAKIMINDAN CÜMLELER

·  Cümleler, bildirdikleri yargı sayısına ve öğelerin yüklemle olan ilişkisine göre çeşitlere ayrılırlar. 

·  Cümlede bir ya da birden fazla yargı vardır. Başka bir deyişle birden fazla cümle bir araya gelip bir cümleymiş gibi görünebilir. 

·  Cümleler yapı bakımından çeşitlere ayrılırken içlerindeki kelime sayısı değil yüklem, fiil veya yargı sayısı dikkate alınır

·  Yapı bakımından cümleler; basit, birleşik, bağlı ve sıralı olmak üzere dörde ayrılır.

 

1. Basit Cümle: İçerisinde tek yargı, tek fiil, dolayısıyla isim veya fiil cinsinden tek yüklem bulunan cümledir. Başka bir cümleye bağlanmaz, yani bağımsız bir cümledir. Tamamladığı ya da onu tamamlayan bir cümlecik yoktur.

·  Bazı dil bilimcilere göre içerisinde yüklemin dışında isim-fiil, sıfat-fiil ve zarf-fiil bulunan cümleler de basit cümledir; bu kelimeler ve kelime grupları yargı bildirmezler.

Ø  Rüzgâr, denizin yüzünü pürüzlendirerek küçük savaşlar yaratıyordu.

Ø  Birden köşe başından, iki karayağız atın çektiği bir fayton peyda oldu.

 

2. Birleşik Cümle: Bir temel cümle ile onun anlamını tamamlayan en az bir yan cümlecikten meydana cümlelerdir. Yani yapısında birden fazla cümle bulunduran cümlelerdir.

·  Temel cümleyle yan cümlenin bir araya geliş şekillerine göre birleşik cümleler çeşitlere ayrılır.

         a. Girişik Birleşik Cümle: Bu tür cümlelerde yan cümlecik temel cümleciğin herhangi bir öğesi olabildiği gibi, bir öğenin parçası da olabilir. Girişik birleşik cümleler, fiilimsilerle ve çekimli fiillerle kurulur.

Ø  Havaların ısınması / tatil düşkünlerini sevindirdi(.yan cümle Özne)

Ø  Çadırları çalanlar / bulunamadı. Sözde özne(.yan cümle)

Ø  Evlerin ne zaman biteceğini / bilmiyoruz. Nesne(.yan cümle)

Ø  Yarın / bir tanıdığa / gideceğiz. Dolaylı tüml. (.yan cümle)

Ø  Babasını karşısında görünce / çok sevindi. Zarf tüml. (.yan cümle)

Ø  Havalar soğuduğundan / artık dışarı çıkmıyor. Edat tüml. (.yan cümle)

Ø  Ellerim takılırken / rüzgarların saçına Asıldı arabamız bir dağın yamacına,

 

         b. İç İçe Birleşik Cümle: Bir temel cümleyle, herhangi bir sebeple onun içinde kullanılan bir yardımcı cümleden oluşan cümlelerdir. Yardımcı cümle de temel cümle gibi bağımsız bir cümle yapısındadır. Asıl yargı sonda bulunur. Yardımcı cümle nesne olarak kullanılabilir. Alıntı hâlindedir. 

Ø  Adam, / “Kartınız geçerli değil.” / demez mi?

Ø   Şark için “Ölümün sırrına sahiptir.” derler.

·   Yardımcı cümle ana cümle içinde bir isim tamlamasının tamlayanı olarak bulunabilir.

Ø  Iraklardan bir dondurmacının “Vişnelim var, kaymaklım” nidası titreyerek dağılıyordu.

Ø  Artık “Ev alma komşu al.” atasözünün hükmünün kalmadığına inanıyorum.

·  Yardımcı cümle edat grubu olabilir. 

Ø  Gönül Anadolu’da Yunus Emre’nin “Taştın yine deli gönül / Sular gibi çağlar mısın” gibi mısralarıyla şahlanır.

          c. Şartlı Birleşik Cümle: Bir temel cümle ve onun şartı olan bir cümleden oluşan birleşik cümlelerdir. Şart cümlesi tek başına yargı bildirmez; ana cümleyi zaman, şart, sebep ve benzetme yönlerinden tamamlar. Onun zarfı olarak kullanılır.

Ø  Hava güzel olursa / yarın pikniğe gideriz.

Ø   Çanakkale’yi de gezerdik, / vaktimiz olsaydı.

·  Bazı kalıplaşmış şart cümleleri özne veya nesne de olabilir.

·  İstek bildiren şart eki bağımsız cümle kurar. Ancak istek ifadesinde de yargının kuvvetli olmadığı sezilmektedir.

Ø  Bir gün çıkıp gelsen, vursan kapıma

Ø  Atılsan boynuma kollarını açarak 

Ø  Otursan dizlerime yaramaz bakışlarla

Ø  Konuşsan yine öyle yarım yamalak.

3. Sıralı Cümleler: Bağımsız cümlelerin, aralarındaki anlam ilgisinden dolayı virgülle veya noktalı virgülle birbiri ardına sıralanmasıyla oluşan cümleler topluluğudur. En az iki cümleden oluşur.

Ø  Yağız atlar kişnedi, / meşin kırbaç şakladı, /  Bir dakika araba yerinde durakladı.

Ø  Neden sonra sarsıldı altımda demir yaylar, / Gözlerimin önünden geçti kervansaraylar...”

Ø  “Gök sarı, / toprak sarı, / çıplak ağaçlar sarı... Arkada zincirlenen yüksek Toros dağları,”

Ø  “Başını kaldırarak boşluğu dinliyordu, / Gökler bulutlanıyor, / rüzgar serinliyordu.”

Ø  Sarı çiçeğin saçları yolunmuş, kana bulanmıştı. 

Ø  Bu, asırlardan beri böyle olagelmişti, asırlarca da böyle dürüp gidecekti.

·  Sıralı cümlelerin bütün öğeleri ayrı olabildiği gibi bazıları ortak da olabilir. Bu yönüyle sıralı cümleleri iki grupta inceleyebiliriz.

        a. Bağımlı sıralı cümle: En az bir öğesi ortak olan sıralı cümlelerdir.

Ø  Mart kapıdan baktırır; kazma kürek yaktırır. Özne ortak.

Ø  Mallarımızı önce çaldılar, sonra geri bize sattılar. Özne ve nesne ortak.

Ø  Merdivenleri kardeşin yıkasın, sen de sil. Nesne ortak.

Ø  İnatçı adama dil döküyor, sürekli yalvarıyordu. Özne ve dolaylı tüml.

       b. Bağımsız sıralı cümle: Hiçbir öğesi ortak olmayan sıralı cümlelerdir.

Ø  Bu şiirleri okuyor, onlara hayranlığı günden güne artıyordu.

 

4. Bağlı Cümle: Aralarındaki ilgiden dolayı birbirlerine bir bağlaçla bağlanan cümlelerdir. Bağlaçlar cümle öğesi değildir.İkiye ayrılır.

        a. “ki”li Bağlı Cümleler:  “ki” bağlacıyla birbirine bağlanan bağımsız cümlelerden oluşur. Yardımcı cümle ana cümleyi genellikle nesne ve zarf göreviyle tamamlar. Ana cümle başta, yardımcı cümle sonra bulunur. Bu sıralanış, Türkçe cümle yapısına aykırıdır.

Ø  Kızıl havaları seyret ki akşam olmakta.

Ø   “Gönlüm isterdi ki mazini dirilten sanat

          Sana tarihini her lâhza hayal ettirsin.” (Gönlüm, mazini dirilten sanatın sana tarihini her lâhza hayal ettirmesini isterdi.)

·  Yardımcı cümlenin başta, ana cümlenin sonda kullanıldığı cümleler de vardır. Burada da yardımcı cümle zarf görevindedir. Bu tür cümlelerde “ki” bazen düşebilir. Cümle, okuyanın, dinleyenin muhayyilesine bırakılır.

Ø  Darıldı diye o kadar korktum ki... (anlatamam)

 

·  “ki” edatının şüphe kattığı cümleler bağlı cümle değildir.

Ø  Renk mi ki üzerimde akaduran bu nehir?

 

        b. Diğer Bağlaçlarla Kurulanlar:ve, veya, ya da, da, fakat, ama, lâkin, hâlbuki, ne.....ne, meğer...” edatlarıyla birbirine bağlanan bağımsız cümleler topluluğudur.

Ø  Çocukluk günlerini hatırladı ve gözlerinde iki damla yaş belirdi.

Ø  Okumayı bilmiyor veya numara yapıyor.

Ø  “Ne doğan güne hükmim geçer / Ne hâlden anlayan bulunur.”

Ø  Bu ev güzel, temiz, her şeyi yerinde bir ev; / ama / Şinasi Bey'in istediği ev değil.

·  Bağlı cümlelerin bir kısmında yüklemin kipi ve şahsı aynı, bir kısmında farklıdır.

Ø  Ayakkabılarını ayağına geçirdi ve kendini sokağa attı.

Ø  İstediğiniz evrakları getireceğim, fakat okuyabileceğinizi sanmıyorum.

·  Unsurların biri veya birkaçı ortak olan bağlı cümleler de vardır.

Ø  Ya okumayı bilmiyor ya numara yapıyor.

·  Bir cümle, yapı bakımından basit, birleşik, bağlı, sıralı cümlelerden ancak birine dahil olabilir. Birleşik, bağlı ve sıralı cümleleri oluşturan cümleler de ayrı ayrı basit, birleşik, sıralı veya bağlı olabilir.

Ø  Gündüzleri onların sesleriyle o kadar dolmuş olurdum / ki / rüyamda yahut uykumun içinde hâlâ bunları duyardım ve hep bunları tefsir etmek isterdim.

        (Çeşidi: “ki”li bağlı cümle Yardımcı cümle: basit: Gündüzleri onların sesleriyle o kadar dolmuş olurdum Ana cümle:      bağlı:  rüyamda yahut uykumun içinde hâlâ bunları duyardım / ve / hep bunları tefsir etmek isterdim. Ana cümleyi oluşturan cümlelerin her biri: basit:  rüyamda yahut uykumun içinde hâlâ bunları duyardım hep bunları tefsir etmek isterdim.)

 5. Şart Cümlesi: İçinde şart ve koşul anlamı bulunan cümlelere şart cümlesi denir. Şart cümlelerinin yüklemleri şart kipine göre çekimlenmiştir ve yardımcı cümle oluşturmuştur. Yani bir cümleyi şart çekimiyle bir yardımcı cümle yapabiliriz.

·  Eve geldiyse bizi beklesin. Ankara'ya gidersen Kızılay'dan bana kaset al.

·  Beni arayan Dursun ise gelmediğimi söyleyin.

·  "ise", bazen istek anlamı katar; bu durumda yardımcı cümle ve şart cümlesi olmaz:

Kar yağsa da kartopu oynasak.  Önümüzdeki iki ayı bir geçirebilsek

 

 

 

 

 
  Bugün 3 ziyaretçi (11 klik) kişi burdaydı!  
 
Bu web sitesi ücretsiz olarak Bedava-Sitem.com ile oluşturulmuştur. Siz de kendi web sitenizi kurmak ister misiniz?
Ücretsiz kaydol