A-CÜMLENİN ÖĞELERİ

·  Bir duygu, düşünce veya durumu tam olarak anlatan sözcük ya da söz öbeklerine cümle denir.

·  Bir cümlenin oluşması için en önemli şart, kip ve şahıs bildiren bir unsurun bulunmasıdır. Yani eğer cümle içinde herhangi bir söz, haber veya dilek kiplerinden herhangi biriyle çekimli halde bulunuyorsa o, bir yargı bildiriyor demektir. Yargı bildirmek ise cümle olmanın en önemli koşuludur. Şahıs bildirmek, cümle olmak için her zaman gerekli değildir.

·  Cümlede bulunabilecek öğeler, ”yüklem, özne, nesne ve tümleçlerdir”.

 

1-Yüklem:

·  Cümlede kip ve zaman bildirerek yargıyı ortaya koyan temel unsurdur. Tek başına cümle özelliği gösterir. Diğer öğeler yüklemin tamamlayıcı öğeleridir.

·  Cümlede yüklemi bulmak için herhangi bir öğeye soru soramayız. Onu çekimli durumda bulunan sözcüklerden anlarız.

·  Fiiller, çekimli fiil ( fiilin kip ve şahıs eki almış hali) olduklarında yüklem olurlar.

Ø  “Biliyorum” sözü “bil-” eyleminin şimdiki zamanla çekimlendiğini gösteriyor. Öyleyse yargı bildiriyor demektir. Dolayısıyla bir cümledir.

 

·  İsimler ve isim soylu kelimeler, ekfiillerin yardımıyla (-i-) yüklem olurlar.

Ø  “Biraz önce gelen çocuk, kapıcının kızıydı.” cümlesindeki altı çizili söz isim tamlaması olduğundan;

Ø  “O, eskiden, yaramaz bir çocuktu.” cümlesindeki altı çizili söz sıfat tamlaması olduğundan birbirinden ayrılmaz ve birlikte yüklem olur.

 

·  Bazı cümlelerde birden çok özne, bir yükleme bağlanabilir.

Ø  Hasan, Hüseyin, Zeki maça arabayla gittiler.

                                Özne(3)                                           yüklem

·  Yüklemsiz cümle olmaz; eksiltili cümlelerde yüklem söylenmemiş olabilir.

 

2-Özne:

·  Cümlede yüklemin bildirdiği işi, hareketi yapan ya da oluş içinde bulunan öğedir. Yüklemden sonra cümlenin ikinci  temel öğesidir. Ancak her cümlede bulunmak zorunda değildir.

·  Cümlede özneyi bulmak için yükleme “kim” ve “ne” sorularını sorarız. Ancak özellikle “ne” sorusu, nesneyi bulmak için de sorulduğundan, biz özne sorusunu yükleme değişik biçimde sorarız.

Ø  “Öğretmen soruyu bana sordu.” (“kim” sordu? Öğretmen)

                           Özne                                  yüklem

·  Cümlede özne yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi, açık olarak verildiğinde “gerçek özne” Cümlede olmayan, yüklemdeki şahıs eklerinden anlaşılan öznelere “gizli özne” adı verilir.

Ø  “Sana bu kitabı iki günlüğüne verebilirim.” (verebilirim. “kim?” ben: gizli özne)

                                                                                Yüklem

·  Edilgen çatılı cümlelerin öznesi “sözde özne”dir. Bu tür cümlelerde özne işi yapmadığı halde yapıyormuş gibi görünür.

Ø  Ev güzelce temizlendi.

                s.özne             yüklem

 

·  Her cümlede özne bulunmaz. Yani eylemi yapan bazen belli değildir.

Ø  “Kasabaya bu yoldan gidilmez.”  cümlesinde “Gidilmeyen ne, gidilmeyen kim?” gibi sorulara cevap alınmaz. Öyleyse cümlenin öznesi yoktur.

 

3-Nesne:

·  Cümlede yüklemin bildirdiği işten etkilenen öğedir. Yükleme sorulan “kimi, neyi, ne” sorularına cevap verir. Nesneler hal ekini alıp almamalarına göre iki grupta incelenir.

 

a. Belirtili Nesne: Nesne görevinde bulunan söz, “-i” hal ekini almışsa, nesneye belirtili nesne denir.

Ø  “Çiçekleri annesine verdi.”

                    B’li Nesne               Yüklem

 

b. Belirtisiz Nesne: Nesne görevinde bulunan söz “-i” hal ekini almamışsa nesne, belirtisiz nesnedir.

Ø  “Annesi için çiçek topladı.”

                                         B’siz Nesne yüklem

·  Yüklemi isim; edilgen veya geçişsiz fiil olan cümlelerde nesne aranmaz.

Ø  Bu ağaç çok yaşlıdır.(isim c.)

Ø  İşleyen demir ışıldar.(geçişsiz f.)

Ø  Konuyla ilgili bilgi verildi.(edilgen fiil)

 

4-Dolaylı Tümleç:

·  Yüklemin yöneldiği, bulunduğu, çıktığı yeri gösteren öğedir. Yükleme sorulan “nere, nerede, nereden, nereye, kime, kimde, kimden” sorularına cevap veren öğedir.

Ø  “Elindeki kitap ve defterleri bana verdi.”

                                                                      d.t.   yüklem

·  “Sizinle ancak yaza görüşürüz.” cümlesinde altı çizili sözcük de “-e” hal ekini almıştır. Ancak bu öğeyi bulmak için yükleme “ne zaman” sorusunu soruyoruz. Görüldüğü gibi soru hal eki almadan soruluyor. Öyleyse bu, “-e” hal eki almış olmasına rağmen dolaylı tümleç değildir.

 

·  “Kimseye sormadan dışarı çıktı.” cümlesinde ise altı çizili öğeyi bulmak için yükleme “nereye” sorusunu soruyoruz. Bu durumda soru, “-e” hal eki almış, ancak “dışarı” sözü aynı eki almamış. Öyleyse buna da dolaylı tümleç diyemeyiz.

 

·  Burada unutmamamız gereken, soruyla cevabın aynı ekleri (-e, -de, -den) almasıdır. Dolaylı tümleci bulduran soruları ezberlemek yerine, bunu kavramak daha avantajlı bir yoldur.

 

5-Zarf Tümleci:

·  Yüklemin zamanını, durumunu, miktarını, yönünü, koşulunu vb. bildiren öğelerdir. Bunların her biri değişik bir soruyla bulunur.

Ø  “Hava kararmadan köye inmeliyiz.”  cümlesindeki altı çizili zarf “ne zaman”;

Ø  “Dosta düşmana muhtaç olmadan yaşamalıyız.” cümlesinde altı çizili zarf “nasıl”;

Ø  "Aldığı notlar şaşılacak kadar yüksekti.” cümlesindeki altı çizili zarf “ne kadar”;

Ø  “Tek bir söz bile söylemeden içeri girdi.” cümlesindeki altı çizili zarf “nereye”;

·  Ancak burada “nereye” sorusuna dikkat etmeliyiz. “Dolaylı tümleç” konusunda da söylemiştik, bu soru dolaylı tümleci de buldurur.  Ancak cevabın da aynı eki alması gerekir. Örnekteki “içeri” sözü ise bu eki almamıştır. Bu özelliği, yani hal eki almadan yön bildirme özelliğini “yer-yön zarfları” gösterir.

·  Cümleyi öğelerine ayırırken dikkat edilmesi gereken bir husus, azlık - çokluk zarflarının kullanımıdır.

6-Edat Tümleci:

·  Yüklemin ne ile, kimin ile, hangi amaçla, yapıldığını gösteren söz öbeklerine edat tümleci denir.  “Edat tümleci” olarak gördüğünüz söz öbeklerine zarf tümleci de diyebilirsiniz.

Ø  “O,  yazılarını, dolma kalemle yazar.”